Het is hard werken op het veld, in de chipfabrieken gaat alles volautomatisch. Wat is het geheim van onze Belgische aardappelproducten, die de afgelopen tien jaar een internationaal succesverhaal zijn geworden? Op reis door de Belgische 'aardappelgordel'.

'Een interview? Dat kan, maar dan moet je naast me in de oogstmachine zitten. Ik ben ver in het oogstseizoen en heb geen minuut te verliezen.' Jean-Pierre Van Puymbroeck, die op zevenjarige leeftijd met zijn vader moest verhuizen uit Kieldrecht vanwege de oprukkende haven van Antwerpen, is met 325 hectare aardappelen en vijf medewerkers één van de grotere telers in België. In Lathuy, Waals-Brabant, staat hij erop het grootste deel van de oogst zelf te oogsten. Dat heeft te maken met liefde voor het vak. En misschien ook wel met de kostprijs van een hightech rooier: zo'n 600.000 euro. 'Je kunt het een passie noemen', zegt hij, 'anders houd je het niet vol: in het oogstseizoen gaat het van zes uur 's ochtends tot elf uur' s avonds, zeven dagen per week, zes weken lang. Dan slaap ik maar vijf uur per nacht.'

Dus op een druilerige dinsdag zitten we naast Van Puymbrouck op een stoel in de cabine van een gigantische oogstmachine. Maar de boer oogst niet. De machine is gestopt vanwege een klein defect. De lucht boven het aardappelveld verandert van lichtgrijs naar donkergrijs. Binnenkort valt de regen met bakken uit de lucht en moeten we weer wachten.

De 48-jarige boer is gestrest. 'Normaal hebben we al 80 procent van onze aardappelen geoogst, nu nog maar 10 procent. We zijn dus tot half november bezig, wat de kans op vorst vergroot. Oktober was te droog, waardoor de grond te hard was om te oogsten. Het moest eerst regenen, zodat de machine er vlot doorheen kan. Maar bij de oogst moet het droog zijn. Natte aardappelen rotten na vijf dagen, daar kunnen wij niets mee.'

80 procent van de ongeveer 16.000 ton aardappelen die Van Puymbrouck jaarlijks ontvangt, wordt pas in mei, juni en juli van het volgende jaar bij de klant gebracht. Tot die tijd worden ze opgeslagen in geavanceerde, geventileerde en geïsoleerde opslagloodsen, waar de laatste aardappel vertrekt net voor de volgende oogst in september-oktober. Zo vol zijn de velden nog leeg, zo staan ​​de schuren op de boerderij nog leeg.

'Het geheim van een goede aardappelboer zit niet alleen in de teelt, maar vooral in de kennis over bewaring', zegt vader Romain Van Puymbroeck. 'Hoe langer je ze kunt bewaren, hoe hoger de prijs. In het contract met onze klant staat een tabel waarin de prijs per ton per week stijgt.' In normale jaren varieert dit van 100 euro tot 140 euro per ton.

De Van Puymbroucks hebben een 25-jarig contract afgesloten met McCain, de diepvriesproducent die in 2013 het Belgische merk Lutosa kocht en wereldwijd frieten levert aan McDonald's en Kentucky Fried Chicken. 'Moeilijke mannen', zegt Van Puymbrouck.

'Ze stellen de hoogste eisen aan onze aardappelen. De uiteindelijke frites moeten oogvrij zijn en mogen tijdens het bakken niet bruin worden. Ze komen hier één keer per jaar op bezoek. Zelfs de vice-president van McCain en een topman van McDonald's zijn al in deze loodsen geweest. Maar ze zijn altijd heel correct, een zegen om voor te werken.'

Bij Agristo, een andere wereldspeler in de verwerking van diepgevroren frites, wachten tien vrachtwagens om te worden gelost onder een stalen brug boven 27 loskades. 30 ton aardappelen per vrachtwagen, het hele jaar door gemiddeld 70 vrachtwagens per dag, alleen al hier in Wielsbeke. Op de drie andere locaties, in Harelbeke, Nazareth en Tilburg, komen daar nog eens 80 vrachtwagens per dag bij.

Agristo is de op zeven na grootste verwerker van aardappelen ter wereld. Jaarlijks rolt 800.000 ton diepgevroren frites, kroketten en andere aardappelspecialiteiten van de band. Daarvan gaat 95 procent naar alle uithoeken van de wereld. Agristo had in 2020 een omzet van circa 600 miljoen euro met duizend medewerkers en een bruto bedrijfswinstmarge (EBITDA-marge) van minimaal 12 procent. Hannelore Raes en Filip Wallays namen in 2018 het familiebedrijf over van hun vaders en investeerden sindsdien meer dan 100 miljoen euro in de uitbreiding.

'Eerst moeten ze door de kwaliteitscontrole', zegt landbouwdirecteur Steven De Cuyper. 'We hebben een speciaal systeem ontwikkeld om willekeurig 3 ton uit de vrachtwagen te halen. Onze keurmeesters testen de aardappelen op maat en vochtgehalte. Ze bakken zelfs een twintigtal frietjes om te zien hoe ze kleuren. De resultaten van de kwaliteitscontrole verschijnen binnen enkele uren op een online portal, die ook de teler kan raadplegen. Slechts heel af en toe weigeren we een vrachtwagen. Maar dan weet de teler dat meteen. Transparantie is heel belangrijk in onze sector.'

Transparantie, met die term raakt De Cuyper een gevoelige snaar. De afgelopen jaren zijn sommige telers en verwerkers het sterk oneens over de te leveren tonnages. Er was sprake van wurgcontracten en er waren enkele rechtszaken.

De telers verkopen 60 tot 70 procent van de aardappelen via directe contracten aan de verwerkers. Agristo betrekt zijn grondstoffen bij zo'n 700 aardappeltelers, een aantal dat van jaar tot jaar nauwelijks verandert. Het tonnage dat elke teler kan of wil verkopen, verschilt echter.

Hoewel het beschikbare areaal voor de aardappelteelt in België stabiel blijft rond de 100.000 hectare, kan niet elke landbouwer elk jaar dezelfde hoeveelheid aardappelen leveren. Naast het weer spelen ook andere factoren een rol. Een boer probeert zijn risico te spreiden door ook tarwe, maïs, haver, bieten of witlof te telen, volgens het eeuwenoude principe van wisselteelt. Ook de aardappelrassen zijn gediversifieerd, afhankelijk van het eindproduct - vers in de supermarkt, diepvries, chips. Bovendien huren nogal wat telers vaak een groot areaal, dat fluctueert met de pachtprijs, die tot 1.500 euro per hectare een van de grootste kosten is voor een aardappelteler. Al deze variabelen maken het moeilijk om zes maanden van tevoren te weten hoe groot een oogst zal zijn.

Naast de contractmarkt is er een vrije markt, waar 30 tot 40 procent van de aardappelen tegen dagprijs wordt afgezet. 'Dat is zo'n beetje de meest vrije grondstoffenmarkt die er bestaat', zegt Christophe Vermeulen, CEO van Belgapom, de vereniging van telers en handelaren. 'Het is de minst gesubsidieerde van alle land- en tuinbouw en omdat je aardappelen zo goed kunt bewaren, leent het zich voor speculatie.'

In deze combinatie van contract en vrije markt ging het in 2018 helemaal mis door de slechte oogst. Door de grote droogte haalden veel telers de contractueel afgesproken tonnen niet. Omdat sommige verwerkers de contracten naar de letter wilden nakomen, moesten de telers kopen wat ze misten op de vrije markt, waar de prijzen door het dak gingen.

'Daar zijn een paar rechtszaken over geweest', zegt Vermeulen. 'Maar cowboys liepen ook onder de telers. Ze zeiden dat ze de afgesproken tonnen niet konden leveren, maar hielden een deel van hun opbrengst in om het tegen een hogere prijs op de vrije markt te verkopen.'

Van Puymbrouck, voorzitter van Belpotato.be, de vereniging die telers en verwerkers verenigt, geeft ook toe dat 'sommige van zijn collega's een deel van de oogst twee keer hebben verkocht, aan meerdere kopers tegelijk. Logisch dat ze aan het einde van het seizoen aardappelen tekort komen, die moeten ze op de vrije markt inkopen.'

Over twee weken tekent Belpotato.be, dat vorig jaar werd opgericht als gevolg van de malaise in de sector, een akkoord tussen boeren en frietproducenten over hoe contracten eruit moeten zien. Van Puymbrouck hoopt dat de nieuwe afspraken leiden tot meer transparantie en communicatie.

Zelf sluit hij al jaren geen tonnen- maar areaalcontracten met McCain: hij garandeert dat de hele aardappeloogst van een bepaald areaal naar die ene klant gaat. 'Mijn hele areaal staat in de computer van mijn plantmachine en mijn oogstmachine. Zo kan ik het beplante en geoogste areaal met GPS-tracking aantonen.'

Ook Steven De Cuyper van Agristo geeft toe dat het wel eens scheef liep. 'Verwerkers vertrouwen deels op de vrije markt om gaten in de supply chain op te vullen. Het wordt lastig als onze eigen telers-leveranciers daar zelf gaan bevoorraden en zo onze concurrenten worden. Daarom maak ik graag goede afspraken tijdens de onderhandelingen: waar staat welk gewas? Welke uitwijkmogelijkheden zijn er in een minder oogstjaar? Als een teler 500 ton tekort komt, dan wil ik dat al bij de oogst weten en niet pas in mei, als hij moet leveren.'

Dat openheid en vertrouwen ook andersom werken bleek vorig jaar, toen corona ineens de wereldwijde vraag in de foodservice en horeca deed dalen. Het resultaat: 750.000 ton aardappelen lagen onverkoopbaar in de magazijnen, met 125 miljoen euro schade en verliezen bij sommige verwerkers. 'De verwerkers moesten zich aan het contract houden en sommigen leden verliezen', zegt Vermeulen. 'De beste aardappelen gingen naar de voedselbanken, de slechte aardappelen werden verwerkt tot veevoer of biomassa.'

In de Agristo-fabriek spuwen de productielijnen dag en nacht chips uit. De aardappelen worden volautomatisch gewassen, op maat gesorteerd, geschild en langs kilometerslange lijnen gesneden met roestvrijstalen bakken en machines. De tonnen friet gaan snel door een hightech inspectiesysteem, dat elke afzonderlijke friet in milliseconden inspecteert. Als deze te veel zwarte stippen vertoont, worden de betreffende chips met een luchtstoot uit de productiestroom 'geschoten'. Zo belandt 3 tot 5 procent in een zijlijn, waar de friet wordt bijgesneden en verder verwerkt.

In een grote controlekamer volgt een operator op tientallen schermen en dashboards het hele proces en stuurt waar nodig bij. Na het drogen worden de frites gebakken in gigantische friteuses, waar de olie continu wordt ververst. Vervolgens worden ze ingevroren en opgeslagen in het torenhoge volautomatische diepvriesmagazijn naast de fabriek tot ze bij de klant kunnen worden afgeleverd.

Binnenkort opent in Wielsbeke een derde productielijn, waarvoor Agristo 100 nieuwe medewerkers zoekt. 'We willen minstens in hetzelfde tempo groeien als de wereldvraag, namelijk 4 tot 5 procent per jaar', zegt Hannelore Raes, die in 2018 samen met Filip Wallays het familiebedrijf van hun vaders overnam.

'Bijna al onze productie gaat naar het buitenland. 70 procent blijft in Europa. Vooral de Britten zijn fervente liefhebbers van aardappelproducten - ook voor het ontbijt - maar ook de Spaanse en Oost-Europese markt is nog niet verzadigd.'

'Buiten Europa zijn de grootste markten Noord- en Zuid-Amerika. De nabijheid van de zeehavens van Antwerpen, Rotterdam en Zeebrugge - een troef van de aardappelgordel - stelt ons in staat om de Amerikaanse oostkust te bevoorraden tegen dezelfde kosten als onze concurrenten die per vrachtwagen moeten komen uit het Midwesten van de VS. We varen met onze frietjes New York, Boston, Miami, Rio de Janeiro en São Paulo binnen. De snelste groei van de consumptie is echter te vinden in Zuidoost-Azië. Door de verstedelijking en de stijgende levensstandaard eten miljoenen mensen steeds meer buitenshuis.'

Met 100.000 hectare zit het aardappelareaal in België op zijn maximum. Hoe kan Agristo - en bij uitbreiding alle Belgische verwerkers - toch nog 5 procent per jaar groeien? Komt er binnenkort een prijzenoorlog tussen de verwerkers, waardoor de aardappelen een stuk duurder worden? 'Dat is inderdaad elk jaar weer een uitdaging, vooral omdat we concurrenten over de hele wereld hebben. Als onze aardappelen te duur worden, prijzen we onze diepvriesproducten uit de markt.'

'Maar het werkt nog steeds. Met onze twee hubs, in Vlaanderen en Tilburg in Nederland, bestrijken we een grote ellips over de belangrijkste teeltregio's van Noord-Frankrijk, België, Nederland en Noordrijn-Westfalen. Zo kunnen we onze aardappelen in een straal van 150 kilometer betrekken. In Noord-Frankrijk is nog ruimte omdat de teelt van tarwe, koolzaad en verse tafelaardappelen terrein verliest. In Duitsland zie je een verschuiving van suikerbieten naar aardappelen.'

Clarebout, de grootste Belgische verwerker, bouwt nieuwe fabrieken en wil hoogbouwmagazijnen bouwen in Frameries in Henegouwen en Duinkerken in Frankrijk, om tegemoet te komen aan lokale protesten. Agristo houdt vast aan zijn thuisbasis. 'We hebben hier in Wielsbeke ruimte om de productie opnieuw te verdubbelen. Er is nog plek in onze andere vestigingen. We kunnen dus makkelijk nog tien jaar doorgroeien.'

Het veranderende klimaat, de toenemende ziektedruk, stikstofbeperkingen en het Europese verbod op chemische kiemremmers om aardappelen langer te kunnen bewaren, zullen het de sector de komende jaren echter niet makkelijker maken. 'Even dacht de sector dat we met Lady Anna de gouden graal hadden gevonden', zegt Van Puymbrouck. 'Dat ras was resistent tegen ziekten, droogte en vocht, had een lage stikstofopname en had een grote opbrengst. Maar het bleek ook nadelen te hebben.'

'Het wordt in ieder geval nog hard werken. Je moet gepassioneerd zijn door het vak. Mijn dochter is zo blij. Ze gaat naar de landbouwschool in Tongeren en is vastbesloten het bedrijf over te nemen. Ze heeft al ideeën over andere, meer exotische gewassen dan aardappelen. Maar we zullen zien over ongeveer tien jaar.'

De 'aardappelgordel' is een langgerekte gordel van Noord-Frankrijk (Nord Pas de Calais en Picardië) door Noord-België en bijna heel Nederland tot aan de Duitse deelstaten Noordrijn-Westfalen en Nedersaksen (zie kaart). Alleen al in België telen 13.000 boeren jaarlijks zo'n 5 miljoen ton aardappelen op 100.000 hectare akkers. Dat is elf keer meer dan in 1995. In 2019 behaalden Belgische telers een recordopbrengst van 5,3 miljoen ton. 60 procent hiervan wordt verwerkt tot diepgevroren frites, kroketten, aardappelpuree, pommes duchesse en rösti en andere specialiteiten.

Dat is ook nodig. De afgelopen tien jaar - het coronajaar 2020 niet meegerekend - is de wereldwijde vraag naar diepgevroren aardappelproducten jaarlijks met 4 tot 5 procent gestegen. De West-Vlaamse verwerkingsbedrijven Agristo, Mydibel en Clarebout surften op de golf en werden de wereldspelers in de miljardenbusiness van diepgevroren frites. België is wereldkampioen in de export van diepgevroren frites, net voor Nederland. Ook internationale frietgiganten, zoals de Canadese wereldmarktleider McCain (ook bekend van het Belgische Lutosa) en de Nederlanders van Farm Frites en Aviko vestigden zich in ons land. Alle aardappelverwerkers in België samen stellen in totaal 4.000 mensen tewerk. De sector investeerde vorig jaar 248 miljoen euro.

Nergens ter wereld levert één hectare land meer aardappelen op dan in de aardappelgordel langs de Noordzee. Het heeft verschillende voordelen. Allereerst is er het gematigde zeeklimaat, gekoppeld aan een zeer vruchtbare leembodem. Daarnaast is het areaal de afgelopen decennia sterk gegroeid door de afbouw van de bietenteelt voor de suikerproductie.

Aardappelen worden ook geteeld in Polen, Roemenië, India, Brazilië, Rusland en China – veel meer dan in West-Europa. Maar de opbrengsten per hectare zijn daar veel lager, omdat de boeren de expertise en technologie missen die hier is opgebouwd.

Dat begint al bij pootaardappelen, waarin gespecialiseerde bedrijven continu innoveren, en het veredelen van aardappelrassen op opbrengst, ziekteresistentie en toepassing: het bintje of Charlotte die we in de supermarkt kopen hebben niet dezelfde eigenschappen als de Fontane , Uitdager of Innovator. waarvan de diepgevroren verwerkers honderdduizenden tonnen afnemen.

En dan de verwerking. Volgens ingewijden heeft Roger&Roger, het moederbedrijf boven het crisp-merk Croky (mede opgericht door de West-Vlaming Roger Mylle, die ook Mydibel oprichtte), de grootste frietfriteuse ter wereld. Ook de Belgische machinebouwers staan ​​aan de top. De plant-, oogst-, spuit- en grondbewerkingsmachines van de West-Vlaamse bedrijven Dewulf en AVR zijn namen als een uurwerk, net als de kiepbakken van Dezeure, met een speciale valmatras voor een zachte aardappellanding.

Al deze factoren samen zorgen ervoor dat de 100.000 hectare aardappelvelden in een piekjaar tot 70 ton per hectare kunnen opleveren, de grootste opbrengst ter wereld. België is zo het wereldwijde epicentrum van de aardappelteelt geworden.